Door Nicolas Per
1 Hervorming van het sociaal tarief: wat zijn de problemen voor kwetsbare huishoudens?
De hervorming van het sociaal tarief voor elektriciteit en gas, die in België wordt voorgesteld naar aanleiding van een motie van resolutie over de hervorming van het sociaal tarief voor energie, ingediend op 6 september 2024 (DOC 56 0195/001), roept veel vragen op. De CREG, de energieregulator, heeft zojuist een advies gepubliceerd waarin de reeds geïdentificeerde voor- en nadelen worden benadrukt die deze wijziging met zich mee zou kunnen brengen voor de meest kwetsbare huishoudens.
Dit advies bouwt voort op eerder werk en geeft aanleiding tot een essentieel debat: hoe kunnen we kwetsbare consumenten beter beschermen?
2 De motie voor een resolutie
De motie van resolutie, ingediend door Tine Gielis en Nathalie Muylle (cd&v) op 6 september 2024, stelt verschillende pistes voor om het sociaal tarief te hervormen: de invoering van inkomensafhankelijke toegangsvoorwaarden (gealigneerd met de plafonds voor de verhoogde tegemoetkoming van het RIZIV), rekening houdend met de gezinssamenstelling, de toepassing van een degressief systeem, alsook de omvorming van het sociaal tarief tot een flexibele premie gekoppeld aan het goedkoopste contract van de leverancier. De motie roept de federale regering tevens op om de instrumenten voor inkomensbeoordeling te versterken, de automatische toekenning te veralgemenen via een federale databank die momenteel in ontwikkeling is en in afwachting daarvan een formulier met een verklaring op eer te gebruiken.
3 Een actueel beschermings- en geautomatiseerd systeem
In onze vorige artikelen[1]We hebben de doeltreffendheid van het sociale tarief benadrukt, maar ook de beperkingen ervan erkend. Tegenwoordig wordt het rechtstreeks toegepast op het verbruikte kWh en dus op de energiefactuur, wat garandeert dat de steun direct ten goede komt aan dit essentiële element. Het wordt maandelijks verrekend met de voorschotten en vervolgens met de afrekening, zonder dat er een periode zit tussen het verbruik en de financiële steun. Het wordt dus op dezelfde manier toegepast, ongeacht de energieleverancier of het distributiegebied.
Een ander groot voordeel: het is automatisch voor meer dan 90 %-begunstigden, waardoor het risico op "non-recourse" aanzienlijk wordt beperkt. Het sociale tarief volgt ook de markttrends en garandeert de laagste prijs, met een plafondmechanisme dat beschermt tegen extreme prijsstijgingen. In 2022, op het hoogtepunt van de energiecrisis, bleef het ruim onder de commerciële prijzen, waardoor veel huishoudens onbetaalbare rekeningen bespaard bleven. Het sociale tarief heeft een bijkomend voordeel: de "netwerkcomponent" wordt berekend op basis van de goedkoopste distributiezone, wat de rekening verder verlaagt. Tot slot omvat het huidige sociale tarief geen vaste kosten, terwijl sommige contracten dure vaste kosten hanteren.
Studies tonen aan dat het sociale tarief effectief is tijdens de energiecrisis. De Nationale Bank van België noemt het een essentiële maatregel om gezinnen in moeilijkheden te ondersteunen.[2]De Koning Boudewijnstichting benadrukte in haar armoedebarometer van 2024 dat zij prioritair de gezinnen met de laagste inkomens wil beschermen.[3]In 2022 waren deze laatsten dankzij het sociale tarief inderdaad beter beschermd tegen de gevolgen van de crisis, in tegenstelling tot huishoudens die tot de twee hoogste inkomensdecielen behoorden. Een Europese vergelijking uitgevoerd door FORBEG[4] bevestigt eveneens dat het Belgische systeem de meest beschermende werking heeft voor kwetsbare consumenten, doordat hun energiefactuur vergelijkbaar is met die van huishoudens met een gemiddeld inkomen.
4 Numerieke vergelijkingen
Uit analyses van de CREG blijkt dat het sociaal tarief in de periode 2019-2024 vrijwel altijd lager lag dan het goedkoopste commerciële aanbod, zowel voor gas als elektriciteit. De kloof werd groter in 2022, toen de prijzen explosief stegen: voor een gemiddeld verbruik bedroeg het verschil tussen de jaarlijkse factuur met het sociaal tarief en het gemiddelde commerciële aanbod 750 euro voor elektriciteit en 2.071 euro voor gas, of 2.821 euro voor beide energieën. Tijdens de prijscrisis beperkte het sociaal tarief de stijging van de factuur dankzij het plafondmechanisme.
Ook wat de netwerkkosten betreft, zijn de verschillen aanzienlijk: volgens berekeningen van de Creg zou een beschut gezin in een van de duurste distributiegebieden tegen 2024 dankzij het sociaal tarief tot € 315 per jaar kunnen besparen op de gasrekening en € 137 op de elektriciteitsrekening. Een identieke forfaitaire premie zou de verschillen tussen de gewesten niet compenseren.
5 De grenzen van een bonussysteem
In haar advies wijst de CREG op verschillende beperkingen van het steunsysteem op basis van een forfaitaire premie. Eén duidelijk voordeel is echter de eenvoud en transparantie ervan. Elke kwetsbare consument ontvangt op regelmatige basis (maandelijks, jaarlijks, enz.) hetzelfde bedrag, wat ook de budgettering vergemakkelijkt: vermenigvuldig simpelweg het aantal begunstigden met het premiebedrag. Deze formule heeft dus het voordeel dat ze duidelijk, voorspelbaar en administratief eenvoudiger is.
Dit model roept echter verschillende bedenkingen op ten opzichte van het huidige sociale tariefsysteem. Ten eerste houdt het geen rekening met het werkelijke verbruik: twee huishoudens ontvangen dezelfde steun, zelfs als het ene heel weinig verbruikt en het andere veel meer. In de praktijk varieert de steun dus sterk afhankelijk van het profiel. Het energieverbruik en de kosten die dit voor huishoudens met zich meebrengt, hangen nauw samen met de kwaliteit en de omvang van de woning waarin ze wonen. Het profiel van de armste huishoudens wordt gekenmerkt door een concentratie in slecht geïsoleerde en inefficiënte woningen, wat leidt tot een hoger verbruik. In Brussel wordt deze vaststelling nog versterkt door een bijzonder verwaarloosde woningvoorraad.[5]In deze context brengt de omzetting van het sociale tarief naar een forfaitaire premie het risico met zich mee dat de ongelijkheden nog groter worden: alle begunstigden zouden hetzelfde bedrag ontvangen, ook al verschillen hun energiebehoeften sterk afhankelijk van de kwaliteit van hun woning.
Bovendien past een forfaitaire premie zich niet automatisch aan de schommelingen op de energiemarkten aan: berekend op basis van historische gegevens of prognoses, bestaat het risico dat de premie niet aansluit bij de werkelijke behoeften van de begunstigden in een tijd waarin de prijzen snel veranderen.
Een ander probleem is de koppeling tussen de bonus en de energierekening. Als de steun niet rechtstreeks gekoppeld is aan het verbruik, kan deze binnen het totale huishoudbudget worden verwaterd en voor andere doeleinden worden gebruikt, wat de logica van gerichte ondersteuning bij energiekosten verzwakt. Bovendien roept het idee om de bonus te koppelen aan de prijs van de "goedkoopste aanbieding" praktische vragen op: hoe kunnen we deze aanbieding identificeren, regelmatig bijwerken, rekening houden met abonnementen of kortingen, en bovenal de toegang garanderen aan kwetsbare consumenten die vaak niet vertrouwd zijn met online procedures?
Het grootste risico is dat de bonussen kwetsbare huishoudens niet volledig ten goede komen als ze gebonden blijven aan enkele van de duurste contracten op de markt. Verschillende onderzoeken van de toezichthouder tonen aan dat een meerderheid van de consumenten zich abonneert op dure producten, terwijl slechts een minderheid profiteert van de voordeligste aanbiedingen. Zonder ondersteuningsmechanismen dreigt financiële ondersteuning haar effectiviteit te verliezen. Voor huishoudens die zich al in een precaire situatie bevinden, lijkt het bepalen van het goedkoopste contract des te complexer. Uiteindelijk moet de eenvoud van het bonussysteem worden afgewogen tegen de beperkingen ervan, die de vraag oproepen of het kwetsbare huishoudens effectief kan beschermen in vergelijking met het huidige systeem.
Uiteindelijk moet de schijnbare eenvoud van het bonussysteem worden afgewogen tegen deze valkuilen, die de vraag oproepen of het systeem kwetsbare huishoudens wel effectief kan beschermen in vergelijking met het huidige systeem van sociale tarieven.
6 Welk pad voor de toekomst?
In haar laatste advies pleit de CREG voor een uitbreiding van het sociaal tarief door naast het criterium van het sociaal statuut ook een inkomenscriterium in te voeren. Veel huishoudens zonder statuut dat recht geeft op het sociaal tarief, blijven echter kwetsbaar voor financiële moeilijkheden. Het voorstel van de CREG omvat daarom een criterium dat gebaseerd is op de RIZIV-plafonds voor begunstigden van de verhoogde tegemoetkoming (BIM), namelijk ongeveer € 27.500 per jaar voor een alleenstaande, verhoogd met € 5.000 per extra persoon. Deze wijziging zou voorkomen dat een gezin met nagenoeg hetzelfde inkomen van het sociaal tarief profiteert, terwijl een ander gezin ervan wordt uitgesloten.
De CREG steunt ook het degressieve systeem dat in het ontwerpbesluit wordt voorgesteld en stelt voor de toekenning ervan te baseren op het inkomen om de steun beter te richten en het "drempeleffect" te beperken, dat momenteel huishoudens uitsluit die het plafond licht overschrijden. De CREG dringt erop aan rekening te houden met de gezinssamenstelling om te voorkomen dat eenoudergezinnen worden benadeeld. Het voorgestelde systeem zou bestaan uit het toekennen van een degressief tarief aan huishoudens met een inkomen dat net boven het plafond ligt, een voordeel dat geleidelijk zou verdwijnen wanneer het inkomen 150 % van deze drempel bereikt. De CREG benadrukt dat dit mechanisme
zou de doelgerichtheid van de hulp verbeteren en tegelijkertijd het risico beperken dat huishoudens met een bescheiden inkomen, maar iets boven het plafond, uitgesloten worden.
Om overmatige complexiteit te voorkomen, adviseert de toezichthouder dit systeem te beperken tot twee categorieën: een volledig sociaal tarief en een verlaagd tarief, mogelijk beperkt tot de energiecomponent. Bij Infor GazElec pleiten we al lang voor de invoering van een glijdend sociaal tarief, dat het "drempeleffect" zou verminderen dat bepaalde huishoudens uitsluit: zij die niet de meest precaire, maar wel kwetsbare situatie hebben. Een dergelijk mechanisme zou de billijkheid helpen herstellen door de druk van de energierekening op hun budget te verminderen en hen te beschermen tegen marktinstabiliteit.
Tot slot benadrukt de CREG het belang van een geautomatiseerd systeem. Het gebruik van formulieren of aangiften brengt het risico met zich mee dat begunstigden worden uitgesloten en er extra kosten ontstaan. Prioriteit moet worden gegeven aan de ontwikkeling van een betrouwbare federale databank.
Concluderend mag de hervorming van het sociale tarief niet ten koste gaan van de huidige effectiviteit in naam van vereenvoudiging. De centrale doelstelling moet zijn om kwetsbare huishoudens effectief, eerlijk en duurzaam te beschermen tegen schommelingen op de energiemarkt.
[1] Zien : https://www.inforgazelec.be/fr/reforme-tarif-social/
https://www.inforgazelec.be/fr/le-tarif-social-fonctionnement
https://www.inforgazelec.be/fr/tarif-social-de-lenergie-evolution-enjeux-et-perspectives-pour-les-menages-vulnerables/ https://www.inforgazelec.be/fr/evolution-du-tarif-social-2023-2024-2/
[2] Verslag 2022 van de Nationale Bank van België “Preambule, Economische en financiële ontwikkelingen, regelgeving en prudentiële controles”, pp. 102 en 103, https://www.nbb.be/fr/articles/rapport-2022-developpements-economiques-et-financiers
[3] De barometer, gepubliceerd in 2024, heeft betrekking op het jaar 2022. Het document is online beschikbaar op: https://kbs-frb.be/fr/barometre-de-la-precarite-energetique-2024
[4] VOORBEG, «Een Europese vergelijking van elektriciteits- en aardgasprijzen voor particuliere, kleine professionele en grote industriële verbruikers”, Mei 2023, blz. 327.
[5] Voor meer informatie, zie het artikel op onze website: https://www.inforgazelec.be/fr/le-logement-a-bruxelles-etat-des-lieux/
