Hoe is het mogelijk?
De gas- en elektriciteitsmarkt
Om de huidige stijging van de gas- en elektriciteitsprijzen voor huishoudens te begrijpen, is het noodzakelijk om onderscheid te maken tussen de vier componenten van een rekening. Allereerst de "commodity", dat wil zeggen de energie (gas of elektriciteit), die het enige deel is dat onderhevig is aan concurrentie, komt overeen met de prijs per kilowattuur die door de leveranciers wordt aangerekend. Daarbij komt de prijs van de “groene bijdrage” enerzijds, de kosten van de transport- en distributie anderzijds, en tenslotte de verschillende royalty’s of toeslagen, alsook de btw.
Het is de prijs van de energiecomponent die al enkele maanden fors stijgt. Het is niet gereguleerd en is vastgesteld in een geliberaliseerde marktcontext.
De beslissingen die vanaf 1996 binnen de Europese Unie werden genomen, leidden immers tot de totale liberalisering van de gas- en elektriciteitsmarkt in België in 2007. Sindsdien worden gas- en elektriciteitscontracten aangeboden aan huishoudens in een context van concurrentie tussen commerciële leveranciers. Het verklaarde doel was de prijzen te verlagen door nieuwe leveranciers in de lidstaten toegang te verlenen tot de markt. Deze liberalisering heeft nieuwe spelers met verschillende kernactiviteiten op de gas- en elektriciteitsmarkt gebracht. Waar historische leveranciers zoals Electrabel of Luminus producent-leverancier waren, hebben deze nieuwe spelers vaak niet hun eigen productie en kopen ze alle energie op de groothandelsmarkten in die ze doorverkopen aan gebruikers of professionals, met winst.
De liberalisering ging gepaard met de fusie van de Europese gas- en elektriciteitsbeurzen. Aangezien leveranciers een deel van de energie kopen die ze op deze markten doorverkopen, heeft een stijging van de beurskoersen gevolgen voor de prijzen die aan huishoudens worden aangerekend, waarbij bepaalde contracten de door consumenten betaalde prijs rechtstreeks indexeren aan beursnoteringen.
Begin 2021 waren de gas- en elektriciteitsprijzen op de aandelenmarkten erg laag, ze begonnen het hele jaar door te stijgen, maar namen echt een vlucht in het laatste kwartaal van 2021 en worden gehandhaafd tijdens het 1e kwartaal van 2022 met een verdere stijging sinds de oorlog in Oekraïne. In augustus 2022 bedroeg de prijs van elektriciteit op de beurzen 350 euro per megawattuur (MWh) tegenover 51 in januari 2021, wat neerkomt op een stijging van 586 %, terwijl die van gas 171 euro per MWh bedroeg tegen 16 euro in Januari 2021, een stijging van 968% in één jaar.
De verschillende soorten contracten
In normale tijden bieden aanbieders in België twee soorten energiecontracten aan: contracten met een variabele prijs en contracten met een vaste prijs. Voor de eerste wordt de prijs van de grondstof geïndexeerd op de aandelenmarkten voor elektriciteit en gas, de prijs van de grondstof schommelt dus gedurende de looptijd van het contract: hij zal stijgen als de prijzen op deze markten stijgen en vice versa. Anderzijds garanderen contracten met een vaste prijs de consumenten gedurende de hele looptijd van hun contract een stabiele prijs, vastgesteld op het moment van ondertekening van het contract. Deze contracten zijn over het algemeen verlengbaar voor een jaar, maar het Brussels Hoofdstedelijk Gewest heeft bepaald dat ze een initiële duur van drie jaar moeten hebben, wat in de huidige context van zeer hoge prijzen een aanzienlijke bescherming betekent voor huishoudens die een contract tegen een vaste prijs hebben ondertekend vóór de prijs toenemen. Degenen met een contract met een vaste prijs dat vandaag afloopt, krijgen echter een veel duurder contract aangeboden. Anderszins, contracten met een vaste prijs worden sinds midden maart 2022 niet meer aangeboden in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, terwijl in Wallonië en Vlaanderen alleen Luminus ze aanbiedt.
De gevolgen van prijsstijgingen op de huishoudrekeningen
Stijgende koersen op de beurzen beïnvloeden de energiecomponent van de rekening. Over het algemeen zijn de facturen iets meer dan verdubbeld in een jaar tijd.We hebben de stijging geschat voor een consumptieprofiel, de mediane consument (1) in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, beschouwd als het referentieverbruik. We hebben de in april 2021 voorgestelde prijzen vergeleken met die van april 2022 voor het contract Eenvoudig variabel tarief, beschouwd als het standaardcontract in België. Huishoudelijk verbruik is uiteraard afhankelijk van meerdere factoren zoals de oppervlakte van de woning, isolatie, etc.
Een mediaanconsument die dit contract had, betaalde 1.303 euro per jaar toen hij in april 2021 intekende, ofwel 108 euro per maand, terwijl hij bij een abonnement in augustus 2022 2.919 euro per jaar betaalt, ofwel 243 euro per maand. Ter vergelijking: een mediane consument aan het sociaal tarief vanaf augustus 2022 zou 81 euro per maand betalen. Dit bevestigt het essentiële en beschermende karakter van het sociaal tarief voor de meest kwetsbaren.
Laten we deze bedragen vergelijken met de grootste kostenpost van een huishouden, namelijk de huur. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bedroeg de mediane maandhuur 700 euro per maand volgens het Huurobservatorium (cijfers 2018). Een Brussels huishouden dat geen sociaal tarief geniet en een mediaan energieverbruik en een mediane huur heeft, zou voor al deze twee uitgaven 943 euro betalen. Met het oog op deze stijgingen, realiseren we ons snel dat: veel huishoudens kunnen dergelijke bedragen eenvoudigweg niet aan energiekosten besteden. Deze verhogingen brengen hun budget in gevaar en vormen een aanzienlijk risico op schulden. In 2019 schatte de Koning Boudewijnstichting al dat 20% van Belgische huishoudens zich in een situatie van "energiearmoede" bevonden, dit aandeel zal waarschijnlijk aanzienlijk toenemen.
(1) Mediaanverbruiker in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: jaarlijks elektriciteitsverbruik van 2.036 kWh en jaarlijks gasverbruik van 12.728 kWh, volgens Brugel, Observatorium van de elektriciteits- en gasprijzen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, april-mei-juni 2020. De mediaan is de waarde in het midden van de statistische verdeling: in dit geval betekent dit dat de helft van de gebruikers een jaarlijks elektriciteitsverbruik heeft van minder dan 2.036 kWh en een jaarlijks gasverbruik van minder dan 12.728 kWh en dat de andere helft boven deze mediaan ligt (de gebruikers onder of boven zijn uiteraard niet noodzakelijk gelijk voor de twee energieën).
(2) Dit bedrag is een jaarlijkse extrapolatie van het sociaal tarief in het 2e kwartaal van 2022, maar aangezien het sociaal tarief elk kwartaal wordt berekend, kan deze prijs in de volgende kwartalen licht stijgen.
